План мерапрыемстваў месячніка па прафілактыцы суіцыдальных паводзін

  10.09 – 10.10. 2022г.

Самагубства  - гэта рэакцыя чалавека на праблему, якая здаецца яму непераадольнай. Якія яго прычыны і як прадухіліць з'яўленне суіцыдальных думак у дзіцяці?

"Суіцыд - гэта следства сацыяльна-псіхалагічнай дэзадаптацыі асобы ва ўмовах перажываецца асобай мікрасацыяльнага канфлікту" (А.Г. Абрумова, В.А. Ціханенка). Іншымі словамі, яго непасрэдныя чыннікі звычайна цесна злучаны з праблемамі ў найблізкім асяроддзі: з разводамі бацькоў, з іх паўторнымі шлюбамі, алкагалізмам, канфліктамі, з хваробай і стратай блізкіх сваякоў. Сфера зносін дзяцей змяняецца і выклікае складаны ўнутраны канфлікт: запатрабаванне мець зносіны застаецца, а рэалізаваць яе ў звыклых формах ужо нельга. Не ведаючы, як паўплываць на чальцоў сям'і ці навакольных, дзіця задумвае самагубства. Суіцыд можа быць і сродкам выхаду самога чалавека з невыноснай сітуацыі.

Да суіцыду схільныя дзеці і падлеткі з пэўнымі псіхалагічнымі асаблівасцямі:

• эмацыянальна адчувальныя, ранімыя;

• настойлівыя ў цяжкіх сітуацыях і адначасова няздольныя да кампрамісаў;

• нягнуткія ў зносінах (іх спосабы ўзаемадзеяння з навакольнымі дастаткова аднатыпныя і прамалінейныя);

• схільныя да імпульсіўных, эмацыйных, неабдуманых учынкаў;

• схільныя да засяроджанасці на эмацыйнай праблеме і да фармавання звышзначнага стаўлення;

• песімістычныя;

• замкнёныя, якія маюць абмежаванае кола зносін.

Класіфікацыя суіцыдальных праяў

Суіцыдальныя намеры ўключаюць у сябе суіцыдальныя думкі, уяўленні, перажыванні, тэндэнцыі.

Ступені выяўленасці суіцыдальнага паводзін:

Першая ступень  - пасіўныя суіцыдальныя думкі. Гэта ўяўленні, фантазіі на тэму сваёй смерці, але не на тэму пазбаўлення сябе жыцця як дзеяння. Прыкладам могуць служыць выказванні: "Добра было б памерці", "Заснуць і не прачнуцца", "Калі б са мной гэта адбылося, я б памёр" і г. д.

Другая ступень  - суіцыдальныя задумы. Гэта актыўная форма праявы суіцыдальнасці, імкнення да самагубства. Паралельна фарміруецца план рэалізацыі. Прадумваюцца спосабы суіцыду, час і месца дзеяння.

Трэцяя ступень  - суіцыдальныя намеры. Яны выцякаюць з задум, пры гэтым падмацоўваюцца валявымі рашэннямі, якія вядуць да ўчынку.

Перыяд ад узнікнення суіцыдальных думак да спробы іх рэалізацыі вылічаецца часам хвілінамі (востры прэсуіцыд), часам месяцамі (хранічны прэсуіцыд).

Дэманстратыўныя і сапраўдныя спробы суіцыду

Спецыялісты падзяляюць суіцыдальныя спробы: на сапраўдныя; дэманстратыўныя; шантажныя.

Колькасць дэманстратыўных спроб у 10-15 разоў большая, чым завершаных. Задача дэманстратыўных, шантажных спроб - дабіцца пэўнай мэты, або звярнуць на сябе ўвагу, або выказаць пратэст супраць цяжкай сітуацыі. Нельга скідаць з рахункаў і ўплыў аднагодкаў. Падлетак здзяйсняе суіцыдальную спробу "за кампанію", яго рашэнне не абдумана, а прадыктавана гатоўнасцю падтрымаць сяброў, імкненнем быць "як усё".

Трэба памятаць, што любыя суіцыдальныя спробы надзвычай небяспечныя! Яны могуць сапраўды скончыцца смерцю; могуць стаць спосабам рашэння розных праблем (у сутнасці, гэтае маніпуляванне іншымі людзьмі) ці ж экстрэмальнай "забаўкай". Нарэшце, гульні са смерцю могуць перарасці ва ўстойлівыя самаразбуральныя паводзіны, а гэта - ужыванне наркотыкаў, алкаголю, пастаяннае імкненне рызыкаваць.

Найбольш небяспечныя сапраўдныя суіцыдальныя спробы, гэта паказчык цяжкіх душэўных перажыванняў, моцнага стрэсу, выяўленай дэпрэсіі.

Матывы і нагоды суіцыдальных паводзін

Асноўнымі матывамі і падставамі для суіцыдальных паводзін (прыведзены ў парадку памяншэння значнасці) могуць быць:

1. Асобасна-сямейныя канфлікты:

несправядлівыя адносіны (абраза, прыніжэнне, абвінавачанне) з боку сваякоў і навакольных;

страта блізкага сябра, хвароба, смерць родных;

перашкоды да задавальнення актуальнай патрэбнасці;

няшчаснае каханне;

недахоп увагі, клопаты з боку навакольных.

2. Псіхічны стан. Дзве траціны суіцыдаў здзяйсняюцца ў непсіхатычных станах па цалкам рэальных матывах і нагодах, і толькі траціна ў стане псіхозу з вар'яцкімі ідэямі.

3. Фізічны стан. Такое рашэнне часцей за ўсё прымаюць хворыя з анкапаталогіяй, сухотамі, сардэчна-сасудзістымі захворваннямі. Пры гэтым суіцыд здзяйсняецца на этапе неўдакладненых дыягназу.

4. Канфлікты, звязаныя з антысацыяльнымі паводзінамі суіцыдэнта:

боязь пакарання ці ганьбы;

самаасуджэнне за непрыстойны ўчынак.

5. Канфлікты ў прафесійнай ці вучэбнай сферы:

безгрунтоўнасць, няўдачы ў вучобе або рабоце;

несправядлівыя патрабаванні да выканання прафесійных або навучальных абавязкаў.

Гэтыя матывы рэдка служаць прычынай суіцыду.

6. Матэрыяльна-бытавыя цяжкасці. Яны таксама рэдка спрычыняюцца да суіцыду.

Мэтамі суіцыду могуць быць:

1. Пратэст, помста. Суіцыдальныя паводзіны па тыпе "пратэсту" мяркуюць нанясенне шкоды, помсты крыўдніку, т. е. таму, хто лічыцца чыннікам суіцыдальных паводзін. Дзейнічае прынцып: "Вам будзе горш пасля маёй смерці". Канфлікт носіць востры характар.  

2. Заклік. Суіцыдальныя паводзіны па тыпе "закліку" ўзнікае востра, рэалізуецца часцей за ўсё праз самаатручванне. Асноўны сэнс суіцыдальнай спробы - атрыманне дапамогі звонку з мэтай змены сітуацыі.

3. Пазбяганне (пакаранні, пакуты). Суіцыдальныя паводзіны па тыпе "пазбягання" выяўляюцца ў сітуацыях пагрозы пакарання і пры чаканні псіхічнай або фізічнай пакуты, а сэнс суіцыду заключаецца ў спробах іх пазбегнуць.

4. Самапакаранне - вызначаецца перажываннямі віны рэальнай, ці ж гэта следства паталагічнага пачуцця віны.

5. Адмова. Суіцыдальныя паводзіны па тыпе "адмовы" ад жыцця, дзе мэта і матывы цалкам супадаюць, сустракаецца толькі ў псіхічнахворых.

Постсуіцыдальны перыяд

Постсуіцыдальны перыяд пачынаецца ўслед за спробай самагубства. У ім прасочваюцца тыя матывы, якія прывялі да суіцыду:

канфлікт і яго значнасць для суб'екта;

прыняцце суіцыдальнага рашэння;

асабістае стаўленне да суіцыду.

Вылучаюць 4 тыпы постсуіцыдальных станаў:

1. Крытычны тып. Канфлікт страціў актуальнасць. Чалавек адчувае пачуццё сораму. Паўтарэнне суіцыду малаверагодна. Кірунак дапамогі - рацыянальная псіхатэрапія.

2. Маніпулятыўны тып. Актуальнасць канфлікту знізілася. З'явілася выразнае разуменне таго, што суіцыдальныя дзеянні могуць служыць спосабам дасягнення мэт і сродкам уплыву на навакольных. Маецца тэндэнцыя да ператварэння сапраўдных замахаў у дэманстратыўна-шантажныя. Кірунак дапамогі - выпрацоўка негатыўнага стаўлення да суіцыду, разбурэнне шаблону рэагавання ў пазбяганне паўторных суіцыдаў.

3. Аналітычны тып. Канфлікт па-ранейшаму актуальны. Чалавек адчувае раскаянне за зробленае. Але паколькі канфлікт усё яшчэ ў вострай фазе, пачынаюцца пошукі выхаду з сітуацыі, і калі яны не будуць знойдзены, то верагоднасць паўторнага суіцыду вялікая, ужо са смяротным канцом. Кірунак дапамогі - ліквідацыя канфлікту з магчымым прыцягненнем да дапамогі юрыстаў і іншых службаў.

4. Суіцыдальна-фіксаваны тып. Канфлікт актуальны. Стаўленне да суіцыду дадатнае. Кірунак дапамогі - лячэнне ў псіхіятрычнай клініцы з прызначэннем строгага нагляду.

Максімальная рызыка паўторнага суіцыду - у часавы прамежак ад 1 месяца да 3 гадоў.

Узроставыя асаблівасці суіцыдальных паводзін дзяцей і падлеткаў

Колькасць суіцыдаў ва ўзроставай групе 15-19 гадоў у сярэднім у 4 разы перавышае ўзровень самагубстваў у еўрапейскіх краінах.

Нарматыўна-прававыя асновы прафілактыкі суіцыдальнай рызыкі

Пры арганізацыі і правядзенні ва ўстановах адукацыі работы па прафілактыцы суіцыдаў неабходна кіравацца адпаведнымі нарматыўнымі прававымі актамі, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Аснову пераліку такіх дакументаў складаюць:

Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб шлюбе і сям'і (ад 9 ліпеня 1999 г.; здрад, і дад.: Закон Рэспублікі Беларусь ад 5 студзеня 2008 г. № 315-3);

Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб адукацыі (ад 13 студзеня 2011 г.);

Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь (ад 9 ліпеня 1999 г.; здрад, і дад.: Закон Рэспублікі Беларусь ад 3 жніўня 2004 г. № 309-3);

Закон Рэспублікі Беларусь ад 19 лістапада 1993 г. № 2570-ХІ "Аб правах дзіцяці" ў рэдакцыі Закона Рэспублікі Беларусь ад 25 кастрычніка 2000 г. № 440-3 (змен, і дад.: Закон Рэспублікі Беларусь ад 8 ліпеня 2008 г. № 365-3);

Закон Рэспублікі Беларусь ад 11 ліпеня 2000 г. № 407-3 "Аб ратыфікацыі Канвенцыі аб забароне і неадкладных мерах па выкараненні найгоршых форм дзіцячай працы (Канвенцыі 182)";

Закон Рэспублікі Беларусь ад 10 лістапада 2008 г. № 451-3 "Аб унясенні дапаўненняў і змяненняў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь па пытаннях супрацьдзеяння нелегальнай міграцыі, распаўсюджванню рабскай працы, дзіцячай парнаграфіі і прастытуцыі";

Закон Рэспублікі Беларусь ад 1 ліпеня 1999 г. № 274-3 "Аб псіхіятрычнай дапамозе і гарантыях правоў грамадзян пры яе аказанні";

Закон Рэспублікі Беларусь ад 1 ліпеня 2010 г. № 153-3 "Аб аказанні псіхалагічнай дапамогі";

Дэкрэт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 24 лістапада 2006 г. № 18 "Аб дадатковых мерах па дзяржаўнай абароне дзяцей у нядобранадзейных сем'ях";

Дэкрэт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 9 сакавіка 2005 г. № 3 "Аб некаторых мерах па процідзеянні гандлю людзьмі";

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 8 жніўня 2005 г. № 352 "Аб прадухіленні наступстваў гандлю людзьмі";

Загад Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 31 студзеня 2007 г. № 47 "Аб выкананні пастановы калегіі Міністэрства адукацыі ад 28 снежня 2006 г. № 17.1":

Загад Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 8 мая 2007 г. № 270 "Аб удасканаленні работы з дзецьмі, якія знаходзяцца ў сацыяльна небяспечным становішчы і маюць патрэбу ў дзяржаўнай абароне";

Загад Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 8 жніўня 2008 г. № 615 "Аб сістэме работы з сям'ёй па паляпшэнні якасці маральна-прававога выхавання, папярэджанні асацыяльных паводзін навучэнцаў устаноў адукацыі Гродзенскай вобласці";

Загад Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 28 жніўня 2009 г. № 919 “Аб выкананні пастановы калегіі Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь “Аб падрыхтоўцы ўстаноў адукацыі да новага 2009/2010 навучальнага года” (асаблівая ўвага п. 13.6 і інш.);

Загад Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 17 мая 2010 г. № 317 “Аб

комплексных мерах па кантролі за становішчам дзяцей і навучэнскай моладзі, ахове іх жыцця і здароўя, папярэджанні траплення ў сацыяльна небяспечнае становішча»;

Пастанова Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 27 красавіка 2006 г. № 42 "Аб зацвярджэнні Палажэння аб сацыяльна-педагагічнай і псіхалагічнай службе ўстановы адукацыі" і інш.

Неабходна заўважыць, што, арганізуючы прафілактычную работу ва ўстанове адукацыі, педагагічным работнікам з мэтай павышэння прававой пісьменнасці выхаванцаў, іх бацькоў і ўсіх зацікаўленых, а таксама фарміравання прававой адказнасці ў непаўналетніх трэба звяртаць асаблівую ўвагу на арт. 145 "Давядзенне да самагубства" і арт. 146 "Скланенне да самагубства" Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь. У гэтых артыкулах прадугледжана крымінальная адказнасць грамадзян за давядзенне асобы да самагубства (або замах на яе шляхам жорсткага абыходжання і сістэматычнага прыніжэння яе асабістай годнасці) і наўмыснае схіленне да самагубства (узбуджэнне рашучасці здзейсніць самагубства) аж да пазбаўлення волі тэрмінам да пяці гадоў.

Установы адукацыі, акрамя нарматыўных прававых актаў, выкарыстоўваюць у рабоце па прафілактыцы суіцыдальнай рызыкі наступныя інфармацыйна-метадычныя матэрыялы:

• ліст Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 13 сакавіка 2008 г. № 12-01-11/1260 "Аб правядзенні Сусветнага дня прадухілення самагубстваў";
• ліст Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 9 верасня 2009 г. № 12-02-12/4114/дс "Аб мерах па прафілактыцы суіцыдаў сярод дзяцей і падлеткаў";
• ліст Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 2009 г. "Аб прафілактыцы і раннім выяўленні суіцыдальных паводзін дзяцей і падлеткаў";
• "Працоўны план Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь па выкананні Комплекснага плана па прафілактыцы суіцыдальных паводзін на 2009-2012 гады" ад 5 лістапада 2009 г. (з дадаткам "Аб мерах па прафілактыцы суіцыдаў сярод дзяцей і падлеткаў" да Комплекснага плана);
• інфармацыйныя матэрыялы Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 15 лютага 2010 года «Ацэнка суіцыдальнай рызыкі і прафілактыка суіцыдальных паводзін у дзяцей і падлеткаў» і інш.

Трэба акцэнтаваць увагу ўстаноў адукацыі на тым факце, што на падставе арт. 291 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адукацыі інструктыўна-метадычныя і інфармацыйныя лісты з вышэйстаячых арганізацый, метадычныя рэкамендацыі, інфармацыйныя матэрыялы адносяцца да метадычнай дакументацыі і носяць метадычны (рэкамендацыйны) характар.

Псіхалогія суіцыдальных паводзін

Рызыка суіцыду высокая ў людзей:

1. З парушэннем эмацыянальнай сферы

Прыкметамі эмацыянальных парушэнняў з'яўляюцца:

• страта апетыту ці імпульсіўнае абжорства, бессань ці падвышаная дрымотнасць на працягу, прынамсі, апошніх дзён;
• частыя скаргі на саматычныя нядужання (на болі ў жываце, галаўныя болі, пастаянную стомленасць, частую дрымотнасць);
• незвычайна грэблівае стаўленне да свайго вонкавага выгляду;
• сталае пачуццё адзіноты, бескарыснасці, віны ці суму;
• адчуванне нуды пры правядзенні часу ў звыклым асяроддзі або выкананні працы, якая раней прыносіла задавальненні;
• адыход ад кантактаў, ізаляцыя ад сяброў і сям'і, ператварэнне ў чалавека адзіночку;
• парушэнне ўвагі са зніжэннем якасці выкананай працы;
• пагружанасць у разважанні аб смерці;
• адсутнасць планаў на будучыню;
• раптоўныя прыступы гневу, часцяком якія ўзнікаюць з-за дробязяў.

2. Парушэннем паводзін

У юнакоў найбольш відавочным намёкам на суіцыдальныя тэндэнцыі з'яўляюцца злоўжыванне алкаголем і наркотыкамі. Каля паловы перад суіцыдам прымалі лекі, прапісаныя іх бацькам. У сярэднім узросце - гэта немагчымасць прымірыцца або кантраляваць сваю жыццёвую сітуацыю, што часта выяўляецца ў якім-небудзь псіхасаматычным захворванні. У пажылых людзей прыкметай суіцыдальных думак могуць быць размовы пра "адмову" ад чаго-небудзь.

3. Псіхічнымі захворваннямі

• дэпрэсія;
• неўрозы, якія характарызуюцца беспадстаўным страхам, унутранай напругай і трывогай;
• маніякальна-дэпрэсіўны псіхоз;
• шызафрэнія;

Больш за ўсё ўспрымальныя да суіцыду

• папярэднія спробы да суіцыду;
• суіцыдальныя пагрозы, прамыя або завуаляваныя;
• суіцыды ў сям'і;
• алкагалізм;
• хранічнае ўжыванне наркотыкаў і таксічных прэпаратаў;
• афектыўныя засмучэнні, асабліва цяжкія дэпрэсіі;
• хранічныя ці смяротныя хваробы;
• цяжкія страты, напрыклад, смерць блізкіх;
• сямейныя праблемы: сыход з сям'і ці развод;
• фінансавыя праблемы;

Суіцыдальна небяспечная рэферэнтная група

• моладзь: з парушэннем міжасобасных адносін, «адзіночкі», якія злоўжываюць алкаголем або наркотыкамі, адрозныя дэвіянтнымі або крымінальнымі паводзінамі, якія ўключаюць фізічны гвалт;
• гамасэксуалісты;
• зняволеныя ў турмах;
• ветэраны войн і лакальных канфліктаў;
• лекары і прадстаўнікі іншых прафесій, якія знаходзяцца ў росквіце сваёй кар'еры, звышкрытычныя да сябе, але часта злоўжывае наркотыкамі або якія пакутуюць ад нядаўна выпрабаваных прыніжэнняў або трагічных страт;
• людзі сталага веку, якія фрустраваны неадпаведнасцю паміж чаканымі поспехамі ў жыцці і рэальнымі дасягненнямі;
• пажылыя людзі, якія пакутуюць ад хвароб або пакінутыя асяроддзем.

Прафілактыка суіцыдаў ва ўстанове адукацыі (напамінак для педагогаў)

Суіцыд  - наўмыснае самапашкоджанне са смяротным зыходам (пазбаўленне сябе жыцця).

Псіхалагічны сэнс  падлеткавага суіцыду - "крык аб дапамозе", імкненне прыцягнуць увагу да сваіх пакуты. Сапраўднага жадання смерці няма, уяўленне пра яе вельмі невыразнае, інфантыльна. Смерць уяўляецца ў выглядзе пажаданага, працяглага сну, адпачынку ад нягод, спосабу патрапіць у іншы свет, гэтак жа яна бачыцца сродкам пакараць крыўдзіцеляў.

Што ў паводзінах падлетка павінна насцярожыць

• Рэзкае зніжэнне паспяховасці, праява абыякавасці да вучобы і ацэнак.
• Прыгнечаны настрой, паніжаны эмацыйны фон, раздражняльнасць, якое захоўваецца працяглы час.
• Рэзкая змена паводзін (стаў неахайнай, не жадае размаўляць з блізкімі яму людзьмі, пачаткаў раздорваць дарагія яму рэчы, губляе цікавасць да таго, чым раней кахаў займацца, падаляецца ад сяброў).
• Наяўнасць прыкладу суіцыду ў бліжэйшым асяроддзі, а таксама сярод значных дарослых ці аднагодкаў.
• Дзіця прама ці ўскосна кажа аб жаданні памерці ці забіць сябе ці аб нежаданні працягваць жыццё. (Гутаркі аб нежаданні жыць – спроба прыцягнуць увагу дарослага да сябе і сваіх праблем. Існуе міф, што калі чалавек кажа пра  гэта , то значыць,  гэтага  не зробіць. Аднак гэта не так! Які ў роспачы падлетак, на якога не звяртаюць увагі, цалкам можа давесці свой намер да канца).
• Рызыкоўныя паводзіны, у якім высокая верагоднасць прычынення шкоды свайго жыцця і здароўю.

Небяспечныя сітуацыі, на якія трэба звярнуць адмысловую ўвагу

• Адпрэчванне аднагодкаў, ганенне (у тым ліку ў сацыяльных сетках).
• Сварка ці востры канфлікт са значнымі дарослымі.
• Няшчаснае каханне або разрыў рамантычных адносін.
• Аб'ектыўна цяжкая жыццёвая сітуацыя (страта блізкага чалавека, рэзкае грамадскае адхіленне, цяжкае захворванне).
• Асабістая няўдача падлетка на фоне высокага значэння і каштоўнасці сацыяльнага поспеху.
• Рэзкая змена сацыяльнага асяроддзя (напрыклад, у выніку змены месца жыхарства).
• Нестабільная сямейная сітуацыя (развод бацькоў, канфлікты, сітуацыі гвалту, алкагалізм).  

Чатыры асноўныя прычыны самагубства:

• Ізаляцыя (пачуццё, што цябе ніхто не разумее, табой ніхто не цікавіцца);
• Бездапаможнасць (адчуванне, што ты не можаш кантраляваць жыццё, усё залежыць не ад цябе);
• Безнадзейнасць (калі будучыня не прадвяшчае нічога добрага);
• Пачуццё ўласнай нязначнасці (абражанае пачуццё ўласнай добрай якасці, нізкая самаацэнка, перажыванне некампетэнтнасці, сорам за сябе).

  Увага!!! Рашэнне пазбавіць сябе жыцця - спантанны парыў, таму яго практычна не магчыма прадбачыць і прадухіліць. Насамрэч фатальны крок рэдка здзяйсняецца пад уплывам раптоўнага парыву. У большасці выпадкаў рашэнне выспявае паступова, выношваецца некалькі дзён, тыдняў ці нават месяцаў.

  Чалавек які задумаў пазбавіць сябе жыцця, нікому не стане пра гэта распавядаць. Калі хтосьці і загаварыў пра гэта - значыць, не сур'ёзна. Большасць якія паквапіліся на сваё жыццё (прыкладна сем з дзесяці) з кімсьці дзяліліся сваімі планамі ці хаця б намякалі на іх. Не заўсёды гэтыя намёкі ўдаецца ўлавіць і правільна зразумець. Самае галоўнае памятаць: для многіх "апошняй кропляй" паслужыла менавіта тое, што блізкія ад іх адмахнуліся, не прынялі іх усур'ёз.